NOTICIA

----

Unha xornada asegura que Galicia e Bretaña sufriron un proceso de desocialización da morte

Cemiterios ao pé das igrexas, petos de ánimas, cruceiros, velorios nas casas... Son moitos os rituais e elementos patrimoniais que testemuñan a forma de entender a morte das sociedades galegas e bretoas. Esta relación mudou radicalmente nas últimas décadas condicionada, principalmente, pola perda do poder da igrexa, a aparición dunha normativa civil para a xestión dos cadáveres e os cambios sociais. Durante dous días, recoñecidos antropólogos, como Marcial Gondar ou Rafael Quintía, e arquitectos, como César Portela, explicaron no Consello da Cultura Galega (CCG) que nestes dous territorios se produciu unha perda da cultura tradicional, onde a morte pasou a ser un shock traumático, un tabú, e onde os cemiterios se foron afastando progresivamente. A xornada A morte nos fisterras europeos: Galicia e Bretaña puxo enriba da mesa unha progresiva individualización e ocultación da morte fronte á paulatina perda da socialización coa que a cultura tradicional axudaba a xestionala.

“Hai un cambio radical na xestión dos mortos que fixo que mudaran os rituais e os procesos”, asegurou o antropólogo Rafael Quintía na sesión deste mércores, na que se abordou a morte dende o punto de vista dos rituais e dos cemiterios. Comezou Bernard Río falando da situación actual na Bretaña. “Na concepción tradicional da morte na sociedade bretoa non hai rexeitamento sobre a morte e o máis alá, senón aceptación, pero agora é certo que os homes xa non morren na casa, os mortos xa non se enterran no centro do pobo e a igrexa católica xa non é a gardiá moral da sociedade moderna. Estes cambios e esta perda de puntos de referencia desorienta, pero a devoción popular continúa, seguen lembrando aos seus defuntos e son intercesores entre os vivos e os mortos”, apuntou.

Pola banda galega, Rafael Quintía falou dos cambios dos rituais funerarios na Galicia contemporánea. Destacou que hai un forte cambio social e cultural, unha perda do peso do catolicismo e unha forma de estar en sociedade que xera un cambio sobre as prácticas rituais funerarias. “Hai un cambio radical na xestión da morte, que pasa a vivirse como un shock traumático e é moi diferente da que tiñan os nosos antepasados”, afirmou. Na súa intervención subliñou que o cambio da normativa hixiénica e sanitaria, unida a unha perda do poder da relixión, supuxo tamén unha nova forma de xestionar o corpo do morto. “Cambiouse da casa ao tanatorio, hai una profesionalización da xestión do corpo que fai que mude todo: a comunicación sonora das campás; o traslado do corpo, que antes se levaba a pé pasando nos cruceiros, e tamén na colocación dos cemiterios, toda unha serie de ferramentas que a sociedade tradicional tiña habilitadas para axudar na xestión da traxedia. Con todo, para Quintía o máis destacado foi o xurdimento do privado, da individualización da morte. “Perdeuse a socialización da morte. Antes a comunidade participaba das despedidas, que agora xa son privadas, individuais, con gafas de sol coma se fósemos estrelas de Hollywood, e que supoñen unha necesidade de ocultación do dó”, asegurou. “A teatralización necesaria da morte que despois chegaba o baleiro e que agora é o baleiro desde o minuto un porque se reprime a exteriorización dos sentimentos e repercute na súa xestión”, explicou.

Sobre a situación dos cemiterios falou o arquitecto César Portela, que explicou o proxecto de cemiterio civil que deseñou no cabo Fisterra e que foi obxecto dunha forte contestación social e política, que fixo que estivera dúas décadas en desuso. “Quería brindarlle aos mortos a posibilidade de descanso, o lugar que se merecen nun lugar en contacto coa natureza e desprovisto de todo orzamento”, apuntou.

Na xornada tamén se puxo de manifesto o incremento das incineracións, tanto en Galicia como en Bretaña, que no último ano acadaron cotas do 45%. Unha situación novidosa que obrigou tanto ás administracións como á Igrexa a crear a súa normativa.

A sesión pechouse coa intervención de Xosé María Lema Suárez, quen fixo un percorrido polo patrimonio cultural e natural da Costa da Morte e estableceu algunhas “curiosas conexións e coincidencias” que se dan entre esta rexión de Galicia e Bretaña. Como primeira similitude apuntou que, segundo o arqueólogo Le Roux, existe un equivalente á Costa da Morte na Bretaña: a Côte d’Iroise. A existencia nestes dous territorios de lendas arredor do mar e tamén doutras populares, como as das mouras e mouros ou a da Santa Compaña, foi unha das conexións compartidas nas que afondou Lema. Así mesmo, tamén apuntou ás tumbas megalíticas, aos adros parroquiais e aos cruceiros como algunhas das construcións que se poden atopar nestes dous fisterras europeos, aínda que puntualizou que os exemplos de Galicia “son moito máis modestos” con respecto aos de Bretaña. Na parte final do seu relatorio, Xosé María Lema reflexionou sobre o feito de que nas costas de ambas as dúas rexións se teñen producido varios naufraxios e catástrofes ecolóxicas, como a do Amoco Cadiz (1978) e a do Prestige (2002).

A morte como tabú
Na sesión do primeiro día, o antropólogo Marcial Gondar destacou que a morte pasou a ser un tabú. “Cando se esfarelou a cultura tradicional, nos anos sesenta, comezou a visión actual baseada na ocultación de todo o que ten que ver coa morte”, explicou. Foi como os mortos pasaron a enterrarse cada vez máis lonxe, da igrexa ao adro e logo cada vez máis lonxe dos núcleos habitables”, explicou Gondar, que tamén destacou que os velorios deixaron de facerse nas casas para pasar aos tanatorios. “Aos velorios íase acompañar a xente e o tipo de conversas que alí se producían, que respondían a unha estrutura, tiñan unha función terapéutica” explicou. Na súa opinión a cultura tradicional tiña os mecanismos coma o humor ou o erotismo para facerlle fronte ao medo e “só se te repós aos medos estes clarexan” afirmou.

Tamén se viu como as artes representaron a morte. Catherine Sablonnière analizou guías turísticas, cadernos de viaxe, páxinas web de oficinas de turismo e blogs privados e novelas policiais para trazar unha xeografía da morte singular e propia de Bretaña. Beli Martínez recoñeceu que “a morte como tema central tampouco é tan habitual no cinema galego” e Eva Guillorel fixo unha breve reflexión sobre o lugar da morte na tradición cantada da Baixa Bretaña, nas gwezioù, hoxe “relegadas a contextos sociais e festivos, baixo a forma de espectáculos, e algunha mesmo teñen un éxito recorrente grazas a anovadas propostas artísticas e tamén vencelladas a situacións reais como a pandemia”.

O panel pechouse coa intervención de Christine Rivalan Guégo, quen, a partir dos exemplos das producións editoriais que se fixeron arredor do naufraxio do Bugaled Breizh e tamén do tema das “algas verdes”, analizou o cambio que están a producir “na representación da visión da morte” as novas propostas editoriais.

Sobre os mortos incómodos, os represaliados e os mestres asasinados na Guerra Civil falaron Antonio Míguez e Narciso de Gabriel, precedidos de Cristina Sánchez-Carretero, quen afirmou que o “gran tabú do século XXI é a morte”. Analizou os dós secundarios, os que se producen ante as grandes traxedias, que son retransmitidos polos medios de comunicación e que se caracterizan pola performatividade, por eses grandes altares de flores e de candeas que supoñen “unha resposta da cidadanía á necesidade de facer algo”. Na súa intervención asegurou que son os medios de comunicación os que axudan a cambiar as percepcións da sociedade, pero non o seu comportamento.