PROXECTO EPÍSTOLAS

----

7 MENCIóNS A Frei Martín Sarmiento (1695-1772)

Frei Martín Sarmiento ou Padre Sarmiento foi un escritor e erudito beneditino español pertencente á Ilustración. Foi un home adiantado ao seu tempo; amais dos seus traballos relacionados coa botánica e as ciencias naturais, realizou un labor moi importante de análise do galego. Dedicóuselle o Día das Letras Galegas en 2002.
Epístolas
Mencionado/a [7]
Remitente [3]
Data Relación Remitente - Destinatario Orixe Destino [ O. ] [ T. ]
Data Relación Remitente - Destinatario Orixe Destino [ O. ] [ T. ]
1948-11-29 Mencionado/a
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Orixinal
1954-01-07 Mencionado/a
Carta de Fernández del Riego a Seoane. 1954
Vigo
Bos Aires
Orixinal Transcrición

Transcripción da epistola Carta de Fernández del Riego a Seoane. 1954 en 07/01/1954

Vigo 7-enero 1954
Sr. D. Luís Seoane
Buenos Aires

Mi querido amigo:
Creo que es esta la cuarta o quinta carta que te escribo, sin haber recibido ninguna tuya. ¿A qué es debido un silencio tan prolongado? Ya sé que estás trabajando muy intensamente, y que celebraste dos exposiciones con gran éxito. Sin embargo, algunos instantes podrás hurtar a tus preocupaciones para dirigirme unas líneas.
Te pongo estas letras para comunicarte que me visitaron los viajeros a quienes les diste una carta de presentación para mí. Primero al pintor, y su esposa. Los invité a comer, y pasamos un gran rato charlando de muchas cosas. Los atendí y los ilustré en todo lo que me fue posible. Hace un par de días vino el profesor de griego. También lo llevé a comer conmigo a la Taberna del Alameda. Lo llevé después a Galaxia y le regalé una colección de las publicaciones. Luego le presenté a varios amigos. Fuimos a la inauguración de un bar para el que yo había recibido invitación. Seguidamente, nos trasladamos con el Cónsul del Uruguay y Emilio Alvarez Blázquez a otro local a tomar unas sardinas con vino del Ribero. Se marchó a Santiago al día siguiente. Iba muy agradecido y muy satisfecho. Hoy me llegó una tarjeta suya dándome las gracias.
Supongo que habrás visto unos recortes con comentarios de los libros del Centro, que les envié. También les remití un reportaje mío en el que me refería a la importante labor cultural que ahí estáis realizando.
¿Por qué no me mandas algún libro de los últimos publicados en Botella al mar y en las otras editoriales en que colaboras? Ya sabes cuanta curiosidad siento por esas cosas, y lo que me gusta recibirlas. ¿Te ha llegado el tomo de ensayos sobre La saudade que te envié hace algún tiempo?
De aquí nada nuevo tengo que comunicarte. Dentro de muy poco terminará de imprimirse el primer cuaderno de arte, dedicado a Colmeiro. Tan pronto como aparezcan, te mandaré un ejemplar. Ahora estamos preparando la reedición de la Guía de Galicia de Otero Pedrayo y una edición del Onomástico del Padre Sarmiento, con un estudio preliminar del filólogo Joseph M. Piel.
A ver si sacudes un poco la pereza epistolar y me escribes una carta larga, contestando a todas las que yo te envié.
Un cariñoso saludo a Maruja, de Evely para los dos, y para tí un fuerte abrazo de
Fdez del Riego

1954-01-27 Mencionado/a
Carta de Piñeiro a Seoane. 1954
Santiago de Compostela
Bos Aires
Orixinal Transcrición

Transcripción da epistola Carta de Piñeiro a Seoane. 1954 en 27/01/1954

Compostela, 27 de xaneiro do 1954
Sr. D. Luis Seoane
B. Aires

Benquerido Seoane:
Recibín a tua carta. Fólgome moito do éisito que tiveron os dous murales que recentemente fixeches. Eu sabía que che foran encomendados, pois informárame oportunamente o Domingo, e confiaba instintivamente no teu trunfo. As mostras que pouco a pouco vannos chegando de teu contínuo e intenso labor artístico non poden ser máis confortadoras. Un vigor san, no que vida e sentimento fúndense nunha pura inocencia ideal, resprandece nidiamente en tódal-as tuas cousas. Máis que a de artista ningún, a tua obra está feita co celme do teu propio corazón, co celme de un grande corazón. E iso, que se percibe misteriosa i-espontaneamente nas tuas cousas, espertou primeiro o noso interés, dispois a nosa simpatía e, derradeiramente, a nosa ademiración afervoada, o noso entusiasmo sin reservas. O teu arte, querido Luís, témolo por un arte “noso”, vivímolo e sentímolo como algo que “nos pertenece”. Níl hai algo co que todos sentímonos identificados, seipamos ou non seipamos ben o qué. Poidera coidarse que consiste nise logradísimo acerto formal de saberes identificar a nosa entrañábele tosquedade románica co-a elementalidade esencial do feitío moderno. A min paréceme, con todo, que non consiste soio niso, senón que máis ben atopamos en todal-as tuas cousas a imaxe de unha realidade vista desde un plano ideal do sentimento. Todo está envolto nunha invisíbele atmósfera de idealismo sentimental, todo se nos amostra con unha presencia real, vigorosa, san, e ó mesmo tempo, con unha sutil e vaga sensación de irrealidade, talmente coma se fosen cousas ó mesmo tempo vividas e soñadas no sentimento, ó mesmo tempo reales e irreales. Ou seña: é unha realidade dotada de toda a súa plenitude entitativa e ó mesmo tempo idealizada, ennobrecida sentimentalmente. De ahí que esteñas en posesión de un dos grandes segredos do esprito galego: o lirismo. O lirismo é o lingoaxe da nosa trascendencia. E tí, querendo ou non, sabéndoo ou sin o saberes, fálasnos nise lingoaxe das nosas verdás íntimas. Por iso as cousas que saen das tuas mans “son de todos nós”. Comprendo moi ben o amargurado dunha vida como a tua que ten que loitar co-a soedade, co-a lonxanía e co-a aspereza do medio. Moitas, moitas, moitas veces pensamos en vós e comprendemos a vosa mágoa. Non penses que non nos doe moi fondamente a lembranza da vosa lonxanía. Mais nós chegamos a nos decatare de que o único xeito de acompañar, a única maneira de crebar o voso isolamento espritoal, é facendo cousas, boas ou malas, que vos leven o alento vivo da Terra, que vos leven a certeza de que eiquí hai vida e confianza na diñidade do noso ser coleitivo. Canto facemos, cada ún na medida das súas forzas, está destinado a vós inantes que a ninguén. Por iso mesmo, prestamos unha grande atención a canto vós facedes, que pra nós vén a ser motivo de confianza e de fe. Cada cousa nova que nos chega, é un testemoio de que os perigos (pasados, presentes ou futuros) que amenacen a creación cultural dentro da terra, nunca poderán comprometer o seu destino inmortal. Fora hai quen a continúe. E tí, meu bó e querido amigo, tés a responsabilidade de encarnar en tí mesmo unha das máis firmes e outas garantías dista nosa fe, dista confianza que tanto nos anima nas horas de inquedanza. Non podes, de ningunha maneira, abandonarte á desilusión, por longa que vaia sendo a tua ausenza, porque todo o teu labor ten pra nós un outo siñificado. Si así non for, non sentiríamos a necesidade de facer presente en Galicia a tua obra. E ista necesidade sentímola, non por impulsos de pura amistade, senón pol-a sua siñificación ouxetiva. E pol-as mesmas razóns ouxetivas foi pol-o que lle encarregamos a Domingo de ser o seu definidor, xa que íl é, entre todos, o único que ten o privilexio de a conocer de maneira plena e direita, ademáis de ser, pol-a sua sensibilidade finísima e pol-a sua crara intelixencia quen millor o podía facer.
Nistes dias sairá o primeiro tomiño da coleición Monografías de Arte Novo, que está adicado a Colmeiro, con introdución de Bonet Correa. Axiña irá o adicado a Maside, con introdución de Xoán Ledo. Dispois virán o Eiroa e máis o Seoane, ún feito por ti i-o outro por Sabell.
Tamén estamos facendo unha nova edición da Guía de Galicia, de Otero Pedrayo, que quixéramos ter lista aló pra o abril. E simultaneamente iremos imprentando o Onomástico Etimológico de la Lengua Gallega, do P. Sarmiento. Xa ves que tratamos de ir facendo cousas. Teño a espranza de que tamén dentro de iste ano pubricaremos un tomo de prosas galegas de Sabell, que por certo será unha verdadeira revelación. Estou convencido de que íl ha ser un verdadeiro renovador da prosa literaria galega.
Como podes comprender, alégrome moito da próisima saída dise libro de Lorenzo Varela. Lémbrome moi ben dos primeiros versos galegos que escribíu nos tempos da nosa adolescencia luguesa. Dende aquiles tempos sempre fun sabendo indireitamente da súa vida e traballos, pois sempre conservei a mesma fe que xa de rapaces tiñamos na súa valía. Daquela, xunto co-as íntimas inquedanzas poéticas, que níl eran ben acusadas, amostraba unha vontade enerxicamente aitiva e unha crara intelixencia, que facían díl un eficaz home de aición. Coido que foi desenvolvendo a súa vida paralelamente nistas duas liñas; supoño que asegún o mandado das circunstancias entregarase á poesía ou á aición. Pol-a miña parte, como sempre gostei da súa poesía, non lamento calisquer impotencia aitiva imposta pol-as circunstancias que lle poida ocurrir, pois nos versos ten un radio de aición máis amplio, tanto espacial como temporalmente, e sempre seremos máis os que participemos nos seus froitos.
Mandeiche o meu traballo novo sobre a saudade. Supoño que xa o terás no teu poder.
Por eiquí estamos padecendo unha boa invernía. Onte e hoxe está Santiago nevado.
Unha aperta moi forte do teu amigo
Ramon.

1954-02-01 Mencionado/a
Carta de Fernández del Riego a Seoane. 1954
Vigo
Bos Aires
Orixinal Transcrición

Transcripción da epistola Carta de Fernández del Riego a Seoane. 1954 en 01/02/1954

Vigo 9-feb. 1954
Sr. D. Luís Seoane
Buenos Aires

Mi querido amigo:
Ya supondrás con que enorme emoción recibí tu carta y la alegría que su contenido me produjo. Con mayor motivo, porque a través de tus breves líneas descubro el contento que a tí también la cosa te produjo.
Hoy mismo ha llegado a mi poder la invitación oficial, que me apresuraré a contestar aceptándola.
Muchos motivos me hacen particularmente agradable la idea del viaje. Pero puedes creerme que, entre los más incitantes se cuenta el de poder abrazarte y charlar contigo largamente. Espero que no surja ningún contratiempo que me impida realizar el desplazamiento. En la carta del Centro me hablan de reservar los pasajes en avión. Sin embargo, a mí, para un recorrido tan largo, me placería más hacerlo en barco. Así se lo voy a comunicar a ellos, aunque, desde luego, aceptaría la solución que acordasen.
Lo que me dices sobre Cabanillas, quizá no estuviese mal. Sería peligroso, indudablemente, si fuese solo. Pero de acompañarlo yo, casi podría asegurar que lo controlaría bien.
Con respecto al posible programa de conferencias a desarrollar, se me ocurre que resultaría oportuno referirlo a los siguientes temas: El P. Sarmiento y su labor de filólogo; La personalidad de Murguía y su influencia en los dos más grandes poetas gallegos de su tiempo; Estudio de la poesía pondaliana; La prosa gallega contemporánea; La moderna poesía gallega; El teatro gallego. También un tema sobre Escritores extranjeros en Galicia. En fin, tú me dirás lo que creas más conveniente al respecto.
Me alegro que te haya gustado el tomo de La saudade. Hasta ahora parece ser el libro que obtuvo más éxito de cuantos publicamos. Días pasados te remití también un ejemplar del primer cuaderno de arte, dedicado a Colmeiro.
Supongo que habrás recibido una carta mía, que se cruzó con la tuya. Espero que me escribas largamente y que me hagas cuantas observaciones creas oportunas.
Un millón de gracias por las continuadas pruebas de amistad que me estás dando.
Días pasados recibí una larga carta de Otero Espasandín desde Washington en la que me habla de sus preocupaciones culturales gallegas y de la nostalgia que siente de Galicia.
Hoy me ha escrito un amigo hablándome de tu labor ahí, y entre otras cosas me dice: “Seoane merece nuestra mayor estimación por cien motivos. Su obra es quizá, y sin quizá, la más valiosa de cuantas se han hecho en nuestros medios emigrados”.
Bueno, nada más por hoy. Me siento profundamente ilusionado con la idea de que pronto podremos vernos.
Saludos muy afectuosos a Maruja, de Evelina para los dos, y para tí un abrazo muy fuerte de
Fdez del Riego

1954-04-28 Mencionado/a
Carta de Fernández del Riego a Seoane. 1954
Vigo
Bos Aires
Orixinal Transcrición

Transcripción da epistola Carta de Fernández del Riego a Seoane. 1954 en 28/04/1954

Vigo 28-abril 1954

Sr. D. Luís Seoane
Buenos Aires
Mi querido amigo:

Acabo de recibir tu interesante carta en este mismo momento. Me apresuro a contestarla para aclarar algunos puntos con la mayor urgencia.
Considero importantísimas todas tus indicaciones, y procuraré ajustarme a ellas, pues me doy perfecta cuenta de la transcendencia que tienen. En cualquier caso ya me indicarías tú mismo la forma de evitar la total absorción del Centro, puesto que éste me hizo hincapié en su carta que al aceptar la invitación quedaría comprometido con él exclusivamente. Pero, en fin, creo que la cosa se resolvería prolongando algo más la estancia ahí.
Te agradecería que a vuelta de correo me concretases los lugares donde se han de desarrollar las conferencias, y el idioma a emplear. ¿La posible ida de Otero, no alterará el programa? Quería ponerme inmediatamente a prepararlas. Aparte de la relativa al actual momento cultural, cuya sugerencia estimo muy acertada, podría referirse otra a Valle–Inclán, y otra a Lorca poeta gallego. Después podría preparar otras tres, sobre Pondal, el P. Sarmiento filólogo, y Murguía y su influjo en las figuras de su tiempo.
Lo de Montevideo, tal como me indicas, considero que deben de ser en la Universidad. Me une gran amistad con el Decano de la Facultad de Letras, Jiménez de Aréchaga, y la cosa será fácil.
Mañana te enviaré certificados, por correo marítimo, los libros que me pides.
Se recibió todo el material que me enviaste para la revista Ínsula. La aportación es magnífica, y el número cuando se publique causará sensación.
Con esta misma fecha escribo al Centro, solicitando la alteración del título del libro, en la forma que me indicas.
La dirección de Pedro del Río es: Fernán–González, 75-4º derecha-Madrid. Sin embargo, podéis enviarme a mí el encargo, y yo se lo entregaré inmediatamente. Lo que os agradecería es que lo remitieseis con la mayor rapidez posible, porque no deja de apremiarme.
Estoy deseando verte y poder charlar de todas las cosas de que me hablas, y de muchas más.
Afectuosos saludos a Maruja, de Evelina para los dos, y para tí un fuerte abrazo, de

Fdez del Riego

P/S: No sé si te dije que Plácido regresará muy pronto a Galicia, con toda su familia.

1965-11-06 Mencionado/a
Carta de Seoane a Fernández del Riego. 1965
Bos Aires
Vigo
Transcrición

Transcripción da epistola Carta de Seoane a Fernández del Riego. 1965 en 06/11/1965

Buenos Aires, 6 de Noviembre de 1965

Sr. D. Francisco F. del Riego.

Querido amigo:
No recibo carta tuya desde hace tiempo. Hace unos días unos recortes de periódicos que te agradezco. Te supongo con mucho trabajo como siempre y con pocas ganas de escribir. A mi me pasa a menudo. Recibí el número 9 de la revista Grial, muy bueno en general y destaco tu breve ensayo sobre Paul Varely y la espléndida traducción al gallego de “El cementerio Marino”. En gallego suena como si hubiese sido escrito en ese idioma. Creo que no se puede decir más de una traducción tan difícil como la de este poema. Yo trabajo, trabajo. Pinto y grabo, y tambien escribo, sin saber para qué, pues de Galicia me siento excluído. Solo me recuerdan apenas unos pocos amigos. La última amargura que sufrí fué el verme absolutamente olvidado, o despreciado, o excluído, del censo de escritores gallegos de La Estafeta Literaria. Los autores del censo si lo hicieron por el lugar de nacimiento desconocen no solamente las leyes biológicas, sino las del Código Civil español, por las que, en el caso de las últimas, me bastaría con acudir a un consulado y solicitar mi inscripción en su registro para tener iguales derechos que los nacidos en cualquier parte del territorio español. Si lo hicieron por el lugar de nacimiento sobra, entre otros, Fray Martín Sarmiento, salvando las distancias. Yo también nací “casualmente” en Buenos Aires como aquel en el Bierzo. En Galicia se despoja –esto lo sabía– a los emigrantes de la posibilidad de vivir en su suelo y a los hijos de éstos de la de sentirse gallegos –esto lo sé ahora–. Pude haber ocupado cargos importantes en la Argentina de no haber sido leal a una tierra, Galicia, y a una sangre, la de toda mi estirpe hasta donde puedo conocer y, sin embargo, noto que se incluye en el censo hasta los que nacieron “casualmente” en Galicia, o a aquellos que para ocupar puestos en otras naciones reniegan de su tierra y de su sangre y jamás escribieron dos frases en gallego y no a quienes nacimos “casualmente” –como nacen todos los hijos de emigrantes– fuera de Galicia pero que la expresamos, como sea, en todo lo que hacemos. Siento que he perdido toda una vida por tratar de ser sincero y leal. Te escribo hoy para referirme solamente a esto. Me siento empujado, arrojado a un lado para que me aparte y reniegue de todo cuanto hice hasta ahora. Como un ser anacrónico cuya obra no tiene sentido alguno, puesto que no sirve a quienes está dedicada o es rechazada por éstos. Una especie de Pelo de Zanahoria en una legión que creía integrar. Esta carta es un desahogo que envío al amigo. Tómalo como tal. Tengo necesidad de decirle esto a alguien. Tengo que decirlo. El haber estado preocupado por el porvenir cultural gallego durante más de treinta años, haber lanzado iniciativas desde la emigración que se hicieron fecundas, tratando de introducir nuevos temas en la literatura gallega y recogido de la antigüedad de Galicia la posibilidad de un arte actual que la caracterice, el haber luchado por su dignidad, fuera de ella, no sirve siquiera para que se recoja mi nombre al lado de cualquier gacetillero o profesor de instituto de los muchos que en el censo se recogen. Lo siento por mí y por todos los hijos de emigrantes y por todos los padres de estos hijos que tratan de que sean, en cualquier parte en donde se encuentren, tan gallegos como ellos. Es un empujón que nos dan a los hijos para que lo sientan los padres, sintiendo éstos además que ni esa Galicia les pertenece. ¿Qué significa lugar de nacimiento?. Me gustaría que tu o cualquiera me lo explicase. Para mí, hasta ahora, apenas sirvió para facilitarme un pasaporte.
Perdóname si quieres esta carta. Es un desahogo contra el provincialismo y la estupidez de cuatro o cinco gallegos pero pienso que es hora de pronunciar discursos divulgadores de lo que significa ser gallego, heredero de una sangre y de un espíritu y de quienes lo son hasta con arreglo al código civil español, solo dependientes para ello de un simple trámite administrativo que no atañe para nada a espíritu ni sangre.
Un gran abrazo para Evelina y para tí de:
Seoane

1967-05-15 Mencionado/a
Carta de Frontini a Seoane. 1967
Nova York
Bos Aires
Nova York
Madrid
Transcrición

Transcripción da epistola Carta de Frontini a Seoane. 1967 en 15/05/1967

DR. NORBERTO A. FRONTINI / ABOGADO / BUENOS AIRES, / LAVALLE 1312, 5º A / TELÉFONO, 40-7512.

Mayo 15 de 1967

Sr. Luis Seoane
Esquerdo 75, 3º Dcha.
Madrid

Mi querido Luis:

Recibí oportunamente tu carta del 25 de febrero. A mis años el tiempo tiene vertiginosidad imperceptible.
O es que el quehacer cotidiano en vez de estrangular las horas las urge? El tiempo pierde su medida horaria, cosa de la inteligencia y no de la sensibilidad, cosa mecánica, no de la vida continua. Ocurrió que estuve con tu carta en el bolsillo y le fui añadiendo las dos que le escribiste a Luis, y así se fueron pasando los días. Supongo has regresado de Galicia y estás ahora en Madrid, y allí te vuelvo a escribir. He tenido noticias de tu exposición en la urbe castellana por la carta que me leyó Falcini y antes, de ustedes, por referencias orales de Clarita que vino emocionada por la dulzura de Maruja y alucinada por el tamaño de tu inteligencia y el fervor que pones al hablar de tu tierra natal. Me habría gustado nacer en tierras de árboles y no en ciudad. Junto al mar y no entre muros, a la vera de un río corredizo y no entre las calles de una ciudad que cambia su fisionomía día tras día. Quizá sea por eso que para mí la patria, como geografía, ha sido, durante muchos años, una metáfora vacía, y después, un largo paisaje diferenciado; más tarde fue una historia sin asidero en la vida concreta del hombre y del ciudadano y, por último, varios estratos con zambullidas repentinas en las desemejanzas que los siglos han dejado entre las gentes como residuos de culturas si no distantes, distintas. Ese viaje que haces por tierras de España tiene la presencia de las constantes de la historia que son la razón de ser de la biología profunda y la expresión de la relación con los aires de un contorno físico incambiable o poco menos. A nuestra edad, a la mía, querríamos menos cambios insustanciales y la presencia de un clima histórico que sea como nuestra memoria. Me parece convincente lo que me dices acerca del rigor –la clasicidad– del tránsito del hombre español. Por eso me parecen hermanadas la prosa de Cervantes, el ceñimiento formal de Velázquez, y la límpida arquitectura de Herrera. Y Goya? Acaso sea lo mismo con más expresividad. En vez del hieratismo de Rivera, el misticismo del divino Morales o la pasión un tanto acartonada del Greco (muy señorial, muy retratada) o la abundancia colorida de Zurbarán, Goya es la expresividad poética de la vida del cuerpo y del alma del hombre y sus pasiones.
Pero de tal fuerza trascendente que parece abarcar todo el proceso dramático de la vida humana desde la primera fermentación sobre la tierra hasta el deliquio (desfallecimiento y delicia) de la búsqueda de dios.
Y por qué dices de Barlach que es goticista? Siempre me pareció entroncado en las formas románicas. En aquéllas que más de una vez vi talladas en el bronce de los portales de algunas iglesias. Achatadas las figuras, indiferentes los atuendos, en planos cruzados sin violencias geométricas, dándose el cuerpo en función de las caras donde la expresión de la vida interior adquiere una fuerza dramática sorprendente. Lo cual, años después, asocié con algunas de las tallas de Rodin, el Sarmiento, el Balzac (los varios ensayos previos?). Quizá por otros motivos espirituales, quizá porque Rodin tenía conciencia de la importancia que estaba adquiriendo la inteligencia del hombre en la edad moderna.
Pero, qué pasará siglos mediantes, con la cibernética, con el lenguaje, y las significaciones que hasta ahora han servido al hombre para entenderse? Colijo que el hombre va permanentemente hacia su propio consciente cambio por la auto creación y que de aquí a siglos, todo será diferente. No lo será el diálogo que lo conduzca hacia la superación de sus constantes limitaciones. Será por eso que te estremecen los “momentos”? Tú agregas: la historia, es decir, el tránsito. Y de eso se trata, de cómo transitamos este mundo o por este mundo. Cuando a la distancia de decenas de años recuerdo ciertas lecturas de juventud, ciertas teorías, el lenguaje pedante que se me metió en los entresijos del alma a través de los libros universitarios, me doy cuenta que nuestra civilización es una costra de estupidez. La civilización que pone su acento en las cosas materiales. Claro, ellas vienen a nuestro encuentro. Empero, siempre será más encantadora la sonrisa de un niño o una mano de mujer que se mueve como ala, que todo ese estiércol que se desvanece, no de una generación a otra sino de hoy a mañana. El “momento” (me impresionó mucho esta frase de tu carta) es siempre un estremecimiento. Acaso por su instantaneidad, por su huidiza compostura. Cuando tú lo fijas, lo haces inteligible y perdurable. Un estudio comparativo de la sucesión de los momentos (los momentos claves del ser humano) serviría para constatar las constantes de la conducta. Esa es la virtud del artista. Y si se tiene genio como tú, vaya si la cosa tiene importancia. Pero los momentos que registras en tus obras son también tus propios momentos espirituales. Porque todos somos meros seres transitivos. Y este es nuestro drama y la razón de ser también de nuestra instantánea alegría. Tú dices que encuentras alegría en El Escorial. Me cuesta imaginarme ante El Escorial en ese estado de alegría. Y mis imágenes (tendría que haber nacido en España) son las del asombro. Pero también la del dominio de mí mismo, como vida fluyente, frente a esa sobria arquitectura. Un recuadro para los ojos, la voz, el cuerpo flexible, andariego, andante. Quizá sea esa la alegría. El contraste entre la vida y esa obra del hombre. Pero eso se da en España.
En las iglesias de Castilla, la muerte es muerte a más vida. Es cosa a mi modo de ver muy castellana, que acaso tenga que ver con el ensorbecimiento que dio al castellano la conquista y la riqueza de América. Un énfasis de su petulancia. Aunque no debe olvidarse que la Iglesia Católica inventó o reinventó la resurrección. Los muertos de supuesta noble vida merecieron estar en el templo de dios. Cuando la paganía del espíritu tiene remotas, visible u ocultas reminiscencias de los países aborígenes o de la Roma imperial, a los muertos se los despide bebiendo y comiendo. Y eso ha quedado entre nosotros, hijos de España, y persiste en las provincias. Se trata de la despedida. ¿Recuerdas la Tumba del Elefante que hay en Carmona? Pues allí hay mesa para comer, y vomitorios y un baño para aguas termales. Comer, vomitar, quitarse el mareo en agua tibia, y a seguir. La despedida. A mejor vida o a vida eterna?
En esta ciudad de encierro, ciudad de país ocupado, todo es incertidumbre. Puedes tener nostalgias del tango y acaso sea por amor, por división de tu vida entre España y Argentina, por contradicción de las vivencias del corazón. Pero yo, que vivo aquí, me aburro, me canso, huyo. Y me da mucha alegría conversar epistolarmente contigo, contigo, que eres uno de los mejores interlocutores del mundo. Menos mal que en estos últimos días hemos contado con la presencia de personas con quienes me hallo a gusto. Estuvo Orfila y estuvimos varias veces con él. Y en una ocasión con él y mi viejo amigo brasileño Caio Prado, y su esposa, que estuvieron pasando una semana con nosotros. Ahora están en Córdoba, de donde seguirán a Mendoza y luego a Santiago, regresando a fines de mes. De Grillo recibí carta hoy. Nos correspondemos por carta y a veces nos damos a tomarnos el pelo. Me provoca para que le escriba y yo a mi vez para sacarlo de sí mismo. Ayer llegó de Salta, Ana María. Estuvo allí varios días. Lo encontró muy flaco. Ya no puede digerir las comidas asquerosas que le dan. Y ya lleva tres años y más de dos meses. Mañana vence el plazo para dictar la sentencia del tribunal de Tucumán. Si, como esperamos, confirman la del juez de primera instancia, pronto lo tendremos con nosotros. No me hago ilusiones, pues el asunto de Bolivia podría despertar enconos oficiales y vaya uno a saber qué añadidos se hacen al proceso. Si confirman la sentencia, podría salir con libertad condicional. Lo esperamos. Pero eso depende de algunas quisicosas que podrían demorar la definitiva salida.
Mony está bien. Pero en estos días un tanto apesadumbrada por algo que le ha ocurrido en La Plata, que es largo de contar y creo que no vale la pena. Los demás familiares muy bien. La hija de Chispa es una delicia. Una “verdadera” nieta cuya compañía me hace mucho bien. Hemos estado con Castagnino y Nina. Te hemos recordado mucho. Y como todos los amigos han leído las cartas que le enviaste a Falcini, nos ha conmovido ese homenaje de los artistas madrileños. Me emocionó aquella lección acerca de la honradez que te dió tu padre. Esa es la honradez de toda tu admirable vida. Si no hubiese sido así y si la maravillosa Maruja no fuese como es, no habrías sido el pintor y escritor que eres. Yo he tratado de ser como mi padre en otro plano de actividades. Pero sobre todo en la vida profunda. Una contradicción me habría fastidiado mucho. Y a otra cosa: hace dos meses falleció el padre de César, el suegro de Chispa. Buena persona. Cuando estuvo en Madrid, se entrevistó con Maiztegui. Un derrame cerebral, media hora de conciencia y diez días en estado de coma. También falleció en enero, el Dr. Julio Peluffo. Creo que lo conociste.
Bueno: me parece que te he dado una larga lata. Es más de media noche en un día domingo. Hay en la ciudad ese silencio compacto de las noches porteñas, vísperas del lunes. Hace calor (estamos sufriendo un otoño caluroso). En las cartas de Grillo siempre hay saludos cordiales para ti y Maruja. Cuánto tiempo se quedarán aún? Un abrazo fraternal para Maruja y para ti, con abrazos de Mony (acabo de telefonearla) y hasta siempre vernos. Y abrazos para Maiztegui.

Norberto