O bibliotecario, historiador e publicista Santiago Montero Díaz encarnou na súa biografía unha deriva ideolóxica dende o inicial flirteo co galeguismo cultural ata a militancia socialista e comunista, que en 1933 embocou no fascismo. A comezos da década de 1950 sumouse á oposición antifranquista na universidade madrileña e nos seus últimos anos retornou a un contraditorio galeguismo imperial con proxección hispánica. Era unha viaxe de ida e volta cara ao fascismo usual na Europa do seu tempo, mais non en España; pois chegou ao fascismo dende a esquerda marxista, ao converter a nación no suxeito da revolución, e a pasarela cara ao novo credo foi o seu afervoado españolismo, aguzado pola oposición ao galeguismo político. A diferenza doutros fascistas españois, a relixión católica non xogou en Montero ningún papel. Foi en fin un personaxe complexo, non reducíbel a unha única fase da súa vida.

I
Santiago José Montero Díaz naceu en Ferrol en xaneiro de 1911. Fillo dun comerciante, pasou parte da súa nenez como emigrante en Cuba. Retornado en 1922, estudou bacharelato en Ferrol e na Coruña, e entre 1926 e 1929 cursou Filosofía e Letras na Universidade de Santiago de Compostela (USC), canda o seu amigo Ricardo Carballo Calero. Nos ambientes estudantís foi compañeiro de Luís Seoane, Luís Manteiga e Álvaro Cunqueiro, entre outros. Era un lector autodidacta e de amplas inquedanzas, que bambeaban entre o galeguismo cultural e o rexeneracionismo español, amais da preocupación pola cuestión social, ao que contribuíran as súas lecturas no Centro Obrero de Cultura ferrolán. En novembro de 1926 leu o seu traballo de ingreso no Seminario de Estudos Galegos,Un documento inédito del archivo compostelano, asesorado polo arquiveiro municipal Pablo Pérez Costanti. Emporiso, aínda que mantivo a condición de socio protector ata 1936, xamais tivo un labor salientado nas actividades do Seminario nin participou nas súas publicacións.

Pola contra, Montero Díaz adoitaba xa colaborar na prensa, tanto en El Eco de Santiago coma en Faro de Vigo e El Correo Gallego, amais de na revista Vida Gallega, sobre temas moi diversos. Mesturaba unha atención particular á cuestión social co apelo aos valores espirituais das nacións. Era xa un afervoado nacionalista español, mais rexionalizado: asumía o labor dos filólogos, literatos e historiadores na reconstrución do espírito de Galicia, mais sempre ao servizo das glorias de España. As novas xeracións habían dirixirse a la región entera cun aínda inconcreto devezo vitalista e mesmo irracionalista que se podía albiscar por tras do seu elitismo intelectual: un ademán integral de gesto, de palabra, de pensamiento, escribía en 1927. E tamén consideraba que o tempo do galeguismo político fora só un sueño. En 1928 proclamaba o seu abandono da fe católica, malia a súa amizade co crego ferrolán republicano Matías Usero.

En setembro de 1929 Santiago Montero foi nomeado profesor asistente de Historia da USC. Iniciou o seu doutoramento na Universidad Central de Madrid, e para asegurarse o sustento entrou por oposición no corpo de arquiveiros, bibliotecarios e arqueólogos do Estado. Após uns meses na Biblioteca Nacional de Madrid, obtivo o traslado á biblioteca universitaria de Compostela. Nese tempo achegouse ao socialismo, como testemuñan os seus artigos no semanario ferrolán El Obrero. No entanto, a escasa ardentía revolucionaria dos seus correlixionarios levouno a simpatizar co daquela moi minoritario Partido Comunista de España (PCE), do que en xuño de 1931 se declaraba próximo. Mais era un inconformista nato: xa militante, e desconforme co liderado do partido, en xuño de 1932 promoveu canda outros mozos unha protesta contra do secretario xeral José Bullejos, visto coma un diletante sen formación teórica. Bullejos foi destituído pola Comintern, mais Montero Díaz e os seus compañeiros foron expulsados do PCE.

Así e todo, Montero Díaz era un comunista singular. Profesaba un nacionalismo rexeneracionista español que casaba mal coa III Internacional. E lonxe do materialismo histórico, o idealismo hegeliano impregnaba a súa visión da historia, ademais da súa fe tanto na capacidade dos seres humanos para definiren o seu destino, como no papel salientado das personalidades singulares e carismáticas, capaces de encarnar valores universais e sinalar o camiño dunha comunidade. Os grandes homes forxaban os imperios e as nacións. A tensión teórica entre a virtualidade palinxenésica da revolución e a crenza nos valores espirituais e nos grandes homes expresouse en dúas obras: Los separatismos (1931), na que propugnaba unha sorte de rexurdimento plural da nación española con vontade imperial e universal; e Fascismo (1932), análise do fascismo mussoliniano dende unha perspectiva marxista que non agachaba certa admiración polo Duce e mesmo polos jóvenes de talento do semanario La Conquista del Estado, dirixido por Ramiro Ledesma Ramos, en cuxa nacenza participaron galegos como Alexandre Raimúndez, Manuel Souto Vilas e Ramón Iglesia Parga. Montero Díaz escribiu ao novo órgano fascista xa en xuño de 1931: admirábao por denunciar a farsa da democracia liberal, mais sostiña que o comunismo non era antipatriótico, senón que situaría España nun novo posto de prestixio no mundo. O excéntrico ferrolán era xa daquela un fascista inconfeso.

II
Na conversión de Montero ao fascismo xogaría un papel crucial a súa oposición ao Estatuto de Autonomía de Galicia. Malia facer parte da comisión redactora do Anteproxecto autonómico debatido na Asemblea de Concellos en Compostela (decembro de 1932) e estar a prol dunha certa descentralización, rexeitaba os postulados do nacionalismo galego e estimaba que só no seo de España podería Galicia acadar unha plena realización, seguindo a rota que na Idade Media xa trazara o arcebispo Xelmírez. Opúñase tamén á cooficialidade do galego no ensino e na Administración, malia postular que os funcionarios en Galicia debían coñecer a lingua local, na que os cidadáns terían dereito a expresarse perante as autoridades. En decembro de 1932 expuxo publicamente a súa posición, e manifestaba a súa fe nas minorías escolleitas, insistía na necesidade de crear conciencia nacional española por un Estado republicano forte, e avogaba pola instauración dunha orde social corporativa.

Na Asemblea de Concellos celebrada uns días despois recuncou nos seus postulados. Porén, logo de polemizar co galeguista Alexandre Bóveda, os seus argumentos foron rexeitados e Montero abandonou as sesións. Adicouse daquela á propaganda antiestatutista. En febreiro de 1933 obtivo unha bolsa de estudos, grazas ao seu mestre Ciriaco Pérez Bustamante, para unha estadía na Universidade de Berlín. Enxergou na capital alemá os primeiros meses de exercicio do poder por parte dos nazis. Porén, deixaron nel pouca pegada. No verán de 1933 criticou o nazismo nalgunhas palestras en ateneos obreiros, pois vía nel un movemento máis reaccionario que o fascismo italiano. Tampouco compartillaba o seu antisemitismo: Montero admiraba os xudeus, por manteren a súa identidade ao longo dos séculos.

En setembro de 1933 Montero Díaz sumouse ás Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (JONS) de Ledesma Ramos e converteuse no seu líder en Galicia, o que lles deu un certo pulo organizativo. En Compostela atraeu ao seu grupo, entre outros, o antigo carlista José María Castroviejo e a estudante Victoria Eiroa, futura dirixente da Sección Femenina de Falange. Montero fixo bandeira do antiautonomismo e do españolismo, e tentou gañar para a causa a diversos sectores antigaleguistas de dereita e esquerda. En decembro de 1933 escribía na revista JONS que a nación había ser unitaria e homoxénea. Malia recoñecer a súa pluralidade, tamén vía no rexionalismo cultural un xerme de esfarelamento da nación española, definida a partir de tres variábeis: espírito nacional (Volksgeist), territorio e pobo. O catolicismo non era esencial, senón unha forma de civilización herdeira da tradición grecorromana. Para alentar esa estratexia, en decembro de 1933 saíu do prelo o semanario jonsista Unidad, no que colaboraron varios publicistas contrarios ao Estatuto. Arrebolaba argumentos achegados aos da esquerda obreira: a autonomía sería unha conxura caciquil para perpetuar a esclavitud económica das camadas populares. No entanto, a aventura durou pouco tempo: a imprenta compostelá de Unidad foi asaltada por militantes antifascistas, e a súa venda na rúa, boicoteada. Adoptaron entón os jonsistas un perfil baixo, mentres Montero tentaba en van gañar adeptos entre os anarcosindicalistas composteláns e coruñeses.

A militancia fascista de Montero Díaz sería breve. En febreiro de 1934, despois da fusión das JONS coa Falange Española de José Antonio Primo de Rivera, Montero dimitiu: para el, Falange era un partido conservador que non podería concorrer co marxismo no plano revolucionario. Concentrouse daquela en rematar o seu doutoramento. En abril de 1935 foi nomeado profesor asistente na Facultade de Filosofía e Letras compostelá, e pouco despois gañou unha cátedra de Historia Medieval na Universidad de Murcia.

III
En xullo de 1936 a sublevación sorprendeu ao Montero Díaz en Madrid. Sobreviviu agachado na pensión onde paraba e en casas de particulares, coma Armando Cotarelo Valledor ou o seu curmán Juan. Apoiárono ademais algúns conterráneos e colegas republicanos. En marzo de 1937 o xornalista ferrolán Xosé Rubia Barcia e o lingüista arxentino Ángel Rosenblat trasladárono nun vehículo da Junta de Defensa de Madrid á legación da República de El Salvador, onde permaneceu ata outubro daquel ano. Logo fixo parte dunha célula da Quinta Columna e contribuíu a falsificar salvocondutos. En marzo de 1938 conseguiu por fin pasarse á zona insurxente.

A guerra obrigou ao Montero a tomar partido, aínda que desaprobou o asasinato de Matías Usero e testificou a prol dun amigo anarquista compostelán, Antonio Ramos Varela. Con todo, puxo o seu talento ao servizo da causa falanxista: nalgunhas palestras defendeu o carácter revolucionario da guerra para os nacionalsindicalistas, no nome de obreros, estudiantes y militares; e apelaba a conquistar as masas para a nación, superar o capitalismo e realizar o imperio. Non falaba de vinganza, nin de cruzada. Para el, ademais, o auténtico ausente sería Ramiro Ledesma, e non José Antonio. Aos poucos, Montero Díaz foi cooptado polo líder falanxista Dionisio Ridruejo para o Servicio Nacional de Propaganda e foi nomeado xefe territorial de propaganda para Cataluña. Pouco durou: en xuño de 1938 opúxose a que o gobernador civil de Castelló e o ministro do Interior interferisen nos contidos da propaganda falanxista na fronte. Dimitiu e alistouse nunha unidade de combate.

En setembro de 1939 Montero Díaz reincorporouse á Universidad de Murcia. Aliñouse nun comezo cos obxectivos do franquismo no eido académico: cumpría rehispanizar a ciencia. Para el, ademais, o home e os seus valores eran o motor da historia, mais algúns individuos tiñan voluntades superiores, […] heroicas. En agosto de 1941 asumiu a cátedra de Historia Universal Antiga e Medieval na Universidad de Madrid, onde se estabeleceu. Pertencía ao bando vencedor, mais abstívose de colaborar nas revistas de influencia falanxista. Seguía a ser un fascista revolucionario ao seu xeito, e aliñouse coa causa do Eixe durante a guerra mundial. Non só con Mussolini, senón tamén coa Alemaña hitleriana, na que vía o derradeiro baluarte da civilización europea fronte ao comunismo. Mesmo sostivo nunha palestra en febreiro de 1945 que cumpría apoiar o III Reich custase o que custase. Tiña ademais contacto con axentes nazis. A Dirección General de Seguridad, daquela, confinouno por uns meses na vila manchega de Almagro.

IV
Montero Díaz retornou a Madrid en xuño de 1945. O seu conterráneo Francisco Franco receou sempre del, mais non era un perigo para o réxime. Nos anos seguintes formou dende a súa cátedra xeracións de discípulos en diversos eidos humanísticos, dende historiadores como Rafael Calvo Serer e Juan José Carreras ata filósofos como Carlos Baliñas, Gustavo Bueno e Emilio Lledó. Acolleu algúns exiliados fascistas romaneses da Europa oriental, mais tamén tivo discípulos de esquerda ou republicanos, e brindou apoio a algún deles, coma o historiador Nicolás Sánchez Albornoz ou o xurista Manuel de Rivacoba, cando cumpriron condena.

O xa maduro profesor casou, tivo dous fillos e sentou a cabeza. Comezou entón un progresivo retorno á cultura galega. Retomou os seus contactos co galeguismo cultural e político, dende Ramón Otero Pedrayo e Carballo Calero, cuxa tese de doutoramento dirixiu, ata Fermín Bouza Brey. En 1955 gabou nunha palestra as teses do galeguismo político que tanto combatera. E nove anos despois disertou sobre a figura do arcebispo Diego Xelmírez, un persoeiro dos que forxarían época, leal a los ideales de galleguidad y cristianismo, que contribuíra a reforzar la conciencia gallega de unidad política e histórica: un precedente […] para un futuro de autodeterminación y soberanía de Galicia. Mais ese destino ligábase a un horizonte máis amplo, de carácter hispánico e imperial. Malia as súas arroutadas e ter relación cos estudantes do grupo Brais Pinto, Montero xamais asumiu o nacionalismo galego.

Ao tempo, o antigo jonsista comezou a participar nalgunhas mobilizacións universitarias contra da ditadura, canda colegas como Pedro Laín Entralgo ou José Luis López Aranguren. O seu desencanto co réxime subscribía agora os postulados da oposición democrática. Protexería tamén en ocasións alumnos detidos pola policía, usando as súas influencias. En 1965 sufriu unha suspensión temporal, canda Mariano Aguilar Navarro, López Aranguren, Agustín García Calvo e Enrique Tierno Galván, por secundar unha protesta universitaria. Unha oferta da Universidad de Concepción (Chile) permitiulle poñer terra de por medio durante ano e medio, ata que en marzo de 1967 a súa sanción foi revogada e retornou a Madrid. Dende aquela, concentrouse nas súas actividades docentes ata a súa xubilación en 1981.

Durante a transición á democracia Montero Díaz non deixou ouvir a súa voz. Abofé que non tiña as enerxías de outrora, mais xamais completou un traxecto de volta cara á democracia. Ficou nalgún estadio intermedio, con maior paixón pola nación. No fondo, seguía a procurar no pasado, fose en Alexandre Magno ou en Xelmírez, os líderes providenciais da súa mocidade.

Bibliografía básica

Duplá Ansuátegui, A (2004): «Santiago Montero Díaz. Un itinerario historiográfico singular». En S. Montero Díaz, S.: De Caliclés a Trajano. Estudios sobre historia política del mundo antiguo. Pamplona: Urgoiti; vii-lxxxiii.
Núñez Seixas, Xosé M. (2012): La sombra del César. Santiago Montero Díaz, una biografía entre la nación y la revolución. Granada: Comares.
Núñez Seixas, Xosé M. (2015): «Una rivoluzione in cerca di una nazione: Il fascismo sui generis» di Santiago Montero Díaz«, Spagna Contemporanea, 48, 79-101.

O bibliotecario, historiador e publicista Santiago Montero Díaz encarnou na súa biografía unha deriva ideolóxica dende o inicial flirteo co galeguismo cultural ata a militancia socialista e comunista, que en 1933 embocou no fascismo. A comezos da década de 1950 sumouse á oposición antifranquista na universidade madrileña e nos seus últimos anos retornou a un contraditorio galeguismo imperial con proxección hispánica. Era unha viaxe de ida e volta cara ao fascismo usual na Europa do seu tempo, mais non en España; pois chegou ao fascismo dende a esquerda marxista, ao converter a nación no suxeito da revolución, e a pasarela cara ao novo credo foi o seu afervoado españolismo, aguzado pola oposición ao galeguismo político. A diferenza doutros fascistas españois, a relixión católica non xogou en Montero ningún papel. Foi en fin un personaxe complexo, non reducíbel a unha única fase da súa vida.

I
Santiago José Montero Díaz naceu en Ferrol en xaneiro de 1911. Fillo dun comerciante, pasou parte da súa nenez como emigrante en Cuba. Retornado en 1922, estudou bacharelato en Ferrol e na Coruña, e entre 1926 e 1929 cursou Filosofía e Letras na Universidade de Santiago de Compostela (USC), canda o seu amigo Ricardo Carballo Calero. Nos ambientes estudantís foi compañeiro de Luís Seoane, Luís Manteiga e Álvaro Cunqueiro, entre outros. Era un lector autodidacta e de amplas inquedanzas, que bambeaban entre o galeguismo cultural e o rexeneracionismo español, amais da preocupación pola cuestión social, ao que contribuíran as súas lecturas no Centro Obrero de Cultura ferrolán. En novembro de 1926 leu o seu traballo de ingreso no Seminario de Estudos Galegos,Un documento inédito del archivo compostelano, asesorado polo arquiveiro municipal Pablo Pérez Costanti. Emporiso, aínda que mantivo a condición de socio protector ata 1936, xamais tivo un labor salientado nas actividades do Seminario nin participou nas súas publicacións.

Pola contra, Montero Díaz adoitaba xa colaborar na prensa, tanto en El Eco de Santiago coma en Faro de Vigo e El Correo Gallego, amais de na revista Vida Gallega, sobre temas moi diversos. Mesturaba unha atención particular á cuestión social co apelo aos valores espirituais das nacións. Era xa un afervoado nacionalista español, mais rexionalizado: asumía o labor dos filólogos, literatos e historiadores na reconstrución do espírito de Galicia, mais sempre ao servizo das glorias de España. As novas xeracións habían dirixirse a la región entera cun aínda inconcreto devezo vitalista e mesmo irracionalista que se podía albiscar por tras do seu elitismo intelectual: un ademán integral de gesto, de palabra, de pensamiento, escribía en 1927. E tamén consideraba que o tempo do galeguismo político fora só un sueño. En 1928 proclamaba o seu abandono da fe católica, malia a súa amizade co crego ferrolán republicano Matías Usero.

En setembro de 1929 Santiago Montero foi nomeado profesor asistente de Historia da USC. Iniciou o seu doutoramento na Universidad Central de Madrid, e para asegurarse o sustento entrou por oposición no corpo de arquiveiros, bibliotecarios e arqueólogos do Estado. Após uns meses na Biblioteca Nacional de Madrid, obtivo o traslado á biblioteca universitaria de Compostela. Nese tempo achegouse ao socialismo, como testemuñan os seus artigos no semanario ferrolán El Obrero. No entanto, a escasa ardentía revolucionaria dos seus correlixionarios levouno a simpatizar co daquela moi minoritario Partido Comunista de España (PCE), do que en xuño de 1931 se declaraba próximo. Mais era un inconformista nato: xa militante, e desconforme co liderado do partido, en xuño de 1932 promoveu canda outros mozos unha protesta contra do secretario xeral José Bullejos, visto coma un diletante sen formación teórica. Bullejos foi destituído pola Comintern, mais Montero Díaz e os seus compañeiros foron expulsados do PCE.

Así e todo, Montero Díaz era un comunista singular. Profesaba un nacionalismo rexeneracionista español que casaba mal coa III Internacional. E lonxe do materialismo histórico, o idealismo hegeliano impregnaba a súa visión da historia, ademais da súa fe tanto na capacidade dos seres humanos para definiren o seu destino, como no papel salientado das personalidades singulares e carismáticas, capaces de encarnar valores universais e sinalar o camiño dunha comunidade. Os grandes homes forxaban os imperios e as nacións. A tensión teórica entre a virtualidade palinxenésica da revolución e a crenza nos valores espirituais e nos grandes homes expresouse en dúas obras: Los separatismos (1931), na que propugnaba unha sorte de rexurdimento plural da nación española con vontade imperial e universal; e Fascismo (1932), análise do fascismo mussoliniano dende unha perspectiva marxista que non agachaba certa admiración polo Duce e mesmo polos jóvenes de talento do semanario La Conquista del Estado, dirixido por Ramiro Ledesma Ramos, en cuxa nacenza participaron galegos como Alexandre Raimúndez, Manuel Souto Vilas e Ramón Iglesia Parga. Montero Díaz escribiu ao novo órgano fascista xa en xuño de 1931: admirábao por denunciar a farsa da democracia liberal, mais sostiña que o comunismo non era antipatriótico, senón que situaría España nun novo posto de prestixio no mundo. O excéntrico ferrolán era xa daquela un fascista inconfeso.

II
Na conversión de Montero ao fascismo xogaría un papel crucial a súa oposición ao Estatuto de Autonomía de Galicia. Malia facer parte da comisión redactora do Anteproxecto autonómico debatido na Asemblea de Concellos en Compostela (decembro de 1932) e estar a prol dunha certa descentralización, rexeitaba os postulados do nacionalismo galego e estimaba que só no seo de España podería Galicia acadar unha plena realización, seguindo a rota que na Idade Media xa trazara o arcebispo Xelmírez. Opúñase tamén á cooficialidade do galego no ensino e na Administración, malia postular que os funcionarios en Galicia debían coñecer a lingua local, na que os cidadáns terían dereito a expresarse perante as autoridades. En decembro de 1932 expuxo publicamente a súa posición, e manifestaba a súa fe nas minorías escolleitas, insistía na necesidade de crear conciencia nacional española por un Estado republicano forte, e avogaba pola instauración dunha orde social corporativa.

Na Asemblea de Concellos celebrada uns días despois recuncou nos seus postulados. Porén, logo de polemizar co galeguista Alexandre Bóveda, os seus argumentos foron rexeitados e Montero abandonou as sesións. Adicouse daquela á propaganda antiestatutista. En febreiro de 1933 obtivo unha bolsa de estudos, grazas ao seu mestre Ciriaco Pérez Bustamante, para unha estadía na Universidade de Berlín. Enxergou na capital alemá os primeiros meses de exercicio do poder por parte dos nazis. Porén, deixaron nel pouca pegada. No verán de 1933 criticou o nazismo nalgunhas palestras en ateneos obreiros, pois vía nel un movemento máis reaccionario que o fascismo italiano. Tampouco compartillaba o seu antisemitismo: Montero admiraba os xudeus, por manteren a súa identidade ao longo dos séculos.

En setembro de 1933 Montero Díaz sumouse ás Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (JONS) de Ledesma Ramos e converteuse no seu líder en Galicia, o que lles deu un certo pulo organizativo. En Compostela atraeu ao seu grupo, entre outros, o antigo carlista José María Castroviejo e a estudante Victoria Eiroa, futura dirixente da Sección Femenina de Falange. Montero fixo bandeira do antiautonomismo e do españolismo, e tentou gañar para a causa a diversos sectores antigaleguistas de dereita e esquerda. En decembro de 1933 escribía na revista JONS que a nación había ser unitaria e homoxénea. Malia recoñecer a súa pluralidade, tamén vía no rexionalismo cultural un xerme de esfarelamento da nación española, definida a partir de tres variábeis: espírito nacional (Volksgeist), territorio e pobo. O catolicismo non era esencial, senón unha forma de civilización herdeira da tradición grecorromana. Para alentar esa estratexia, en decembro de 1933 saíu do prelo o semanario jonsista Unidad, no que colaboraron varios publicistas contrarios ao Estatuto. Arrebolaba argumentos achegados aos da esquerda obreira: a autonomía sería unha conxura caciquil para perpetuar a esclavitud económica das camadas populares. No entanto, a aventura durou pouco tempo: a imprenta compostelá de Unidad foi asaltada por militantes antifascistas, e a súa venda na rúa, boicoteada. Adoptaron entón os jonsistas un perfil baixo, mentres Montero tentaba en van gañar adeptos entre os anarcosindicalistas composteláns e coruñeses.

A militancia fascista de Montero Díaz sería breve. En febreiro de 1934, despois da fusión das JONS coa Falange Española de José Antonio Primo de Rivera, Montero dimitiu: para el, Falange era un partido conservador que non podería concorrer co marxismo no plano revolucionario. Concentrouse daquela en rematar o seu doutoramento. En abril de 1935 foi nomeado profesor asistente na Facultade de Filosofía e Letras compostelá, e pouco despois gañou unha cátedra de Historia Medieval na Universidad de Murcia.

III
En xullo de 1936 a sublevación sorprendeu ao Montero Díaz en Madrid. Sobreviviu agachado na pensión onde paraba e en casas de particulares, coma Armando Cotarelo Valledor ou o seu curmán Juan. Apoiárono ademais algúns conterráneos e colegas republicanos. En marzo de 1937 o xornalista ferrolán Xosé Rubia Barcia e o lingüista arxentino Ángel Rosenblat trasladárono nun vehículo da Junta de Defensa de Madrid á legación da República de El Salvador, onde permaneceu ata outubro daquel ano. Logo fixo parte dunha célula da Quinta Columna e contribuíu a falsificar salvocondutos. En marzo de 1938 conseguiu por fin pasarse á zona insurxente.

A guerra obrigou ao Montero a tomar partido, aínda que desaprobou o asasinato de Matías Usero e testificou a prol dun amigo anarquista compostelán, Antonio Ramos Varela. Con todo, puxo o seu talento ao servizo da causa falanxista: nalgunhas palestras defendeu o carácter revolucionario da guerra para os nacionalsindicalistas, no nome de obreros, estudiantes y militares; e apelaba a conquistar as masas para a nación, superar o capitalismo e realizar o imperio. Non falaba de vinganza, nin de cruzada. Para el, ademais, o auténtico ausente sería Ramiro Ledesma, e non José Antonio. Aos poucos, Montero Díaz foi cooptado polo líder falanxista Dionisio Ridruejo para o Servicio Nacional de Propaganda e foi nomeado xefe territorial de propaganda para Cataluña. Pouco durou: en xuño de 1938 opúxose a que o gobernador civil de Castelló e o ministro do Interior interferisen nos contidos da propaganda falanxista na fronte. Dimitiu e alistouse nunha unidade de combate.

En setembro de 1939 Montero Díaz reincorporouse á Universidad de Murcia. Aliñouse nun comezo cos obxectivos do franquismo no eido académico: cumpría rehispanizar a ciencia. Para el, ademais, o home e os seus valores eran o motor da historia, mais algúns individuos tiñan voluntades superiores, […] heroicas. En agosto de 1941 asumiu a cátedra de Historia Universal Antiga e Medieval na Universidad de Madrid, onde se estabeleceu. Pertencía ao bando vencedor, mais abstívose de colaborar nas revistas de influencia falanxista. Seguía a ser un fascista revolucionario ao seu xeito, e aliñouse coa causa do Eixe durante a guerra mundial. Non só con Mussolini, senón tamén coa Alemaña hitleriana, na que vía o derradeiro baluarte da civilización europea fronte ao comunismo. Mesmo sostivo nunha palestra en febreiro de 1945 que cumpría apoiar o III Reich custase o que custase. Tiña ademais contacto con axentes nazis. A Dirección General de Seguridad, daquela, confinouno por uns meses na vila manchega de Almagro.

IV
Montero Díaz retornou a Madrid en xuño de 1945. O seu conterráneo Francisco Franco receou sempre del, mais non era un perigo para o réxime. Nos anos seguintes formou dende a súa cátedra xeracións de discípulos en diversos eidos humanísticos, dende historiadores como Rafael Calvo Serer e Juan José Carreras ata filósofos como Carlos Baliñas, Gustavo Bueno e Emilio Lledó. Acolleu algúns exiliados fascistas romaneses da Europa oriental, mais tamén tivo discípulos de esquerda ou republicanos, e brindou apoio a algún deles, coma o historiador Nicolás Sánchez Albornoz ou o xurista Manuel de Rivacoba, cando cumpriron condena.

O xa maduro profesor casou, tivo dous fillos e sentou a cabeza. Comezou entón un progresivo retorno á cultura galega. Retomou os seus contactos co galeguismo cultural e político, dende Ramón Otero Pedrayo e Carballo Calero, cuxa tese de doutoramento dirixiu, ata Fermín Bouza Brey. En 1955 gabou nunha palestra as teses do galeguismo político que tanto combatera. E nove anos despois disertou sobre a figura do arcebispo Diego Xelmírez, un persoeiro dos que forxarían época, leal a los ideales de galleguidad y cristianismo, que contribuíra a reforzar la conciencia gallega de unidad política e histórica: un precedente […] para un futuro de autodeterminación y soberanía de Galicia. Mais ese destino ligábase a un horizonte máis amplo, de carácter hispánico e imperial. Malia as súas arroutadas e ter relación cos estudantes do grupo Brais Pinto, Montero xamais asumiu o nacionalismo galego.

Ao tempo, o antigo jonsista comezou a participar nalgunhas mobilizacións universitarias contra da ditadura, canda colegas como Pedro Laín Entralgo ou José Luis López Aranguren. O seu desencanto co réxime subscribía agora os postulados da oposición democrática. Protexería tamén en ocasións alumnos detidos pola policía, usando as súas influencias. En 1965 sufriu unha suspensión temporal, canda Mariano Aguilar Navarro, López Aranguren, Agustín García Calvo e Enrique Tierno Galván, por secundar unha protesta universitaria. Unha oferta da Universidad de Concepción (Chile) permitiulle poñer terra de por medio durante ano e medio, ata que en marzo de 1967 a súa sanción foi revogada e retornou a Madrid. Dende aquela, concentrouse nas súas actividades docentes ata a súa xubilación en 1981.

Durante a transición á democracia Montero Díaz non deixou ouvir a súa voz. Abofé que non tiña as enerxías de outrora, mais xamais completou un traxecto de volta cara á democracia. Ficou nalgún estadio intermedio, con maior paixón pola nación. No fondo, seguía a procurar no pasado, fose en Alexandre Magno ou en Xelmírez, os líderes providenciais da súa mocidade.

Bibliografía básica

Duplá Ansuátegui, A (2004): «Santiago Montero Díaz. Un itinerario historiográfico singular». En S. Montero Díaz, S.: De Caliclés a Trajano. Estudios sobre historia política del mundo antiguo. Pamplona: Urgoiti; vii-lxxxiii.
Núñez Seixas, Xosé M. (2012): La sombra del César. Santiago Montero Díaz, una biografía entre la nación y la revolución. Granada: Comares.
Núñez Seixas, Xosé M. (2015): «Una rivoluzione in cerca di una nazione: Il fascismo sui generis» di Santiago Montero Díaz«, Spagna Contemporanea, 48, 79-101.